Trong phân tích nhân tố EFA, sau bước trích nhân tố, một câu hỏi quan trọng luôn được đặt ra là: làm thế nào để các nhân tố trở nên dễ hiểu và có ý nghĩa hơn? Câu trả lời nằm ở phép quay nhân tố (factor rotation), trong đó varimax rotation là kỹ thuật được sử dụng phổ biến nhất.

Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ bản chất của varimax rotation, cách nó hoạt động trong phân tích nhân tố EFA, sự khác biệt giữa varimax vs promax, và cách lựa chọn phép quay phù hợp trong thực hành phân tích dữ liệu.

1. Phép quay nhân tố (Factor Rotation) là gì?

Trong phân tích nhân tố EFA, mục tiêu cốt lõi là rút gọn một tập lớn biến quan sát thành một số ít nhân tố tiềm ẩn có ý nghĩa. Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở bước trích nhân tố, các biến quan sát thường có xu hướng tải lên nhiều nhân tố cùng lúc.

Hiện tượng này khiến việc diễn giải trở nên khó khăn vì:

• Một biến có factor loading trung bình ở nhiều nhân tố
• Không xác định rõ biến đó đại diện cho nhân tố nào
• Cấu trúc nhân tố thiếu rõ ràng

Phép quay nhân tố (factor rotation) ra đời nhằm giải quyết vấn đề này. Bản chất của phép quay là xoay các trục nhân tố trong không gian đa chiều để đạt được cấu trúc nhân tố đơn giản, nơi mỗi biến quan sát:

• Tải mạnh (factor loading cao) lên một nhân tố
• Tải rất yếu lên các nhân tố còn lại

Đây chính là nền tảng lý thuyết cho varimax rotation.

2. Varimax Rotation là gì?

Varimax rotation là một phép quay vuông góc (orthogonal rotation), nghĩa là sau khi quay, các trục nhân tố vẫn giữ nguyên góc 90 độ với nhau. Điều này đồng nghĩa với một giả định quan trọng:

Các nhân tố không có tương quan với nhau.

Mục tiêu của varimax rotation là tối đa hóa phương sai của bình phương factor loading trong mỗi nhân tố. Nói đơn giản hơn:

• Hệ số tải cao → càng cao hơn
• Hệ số tải thấp → càng thấp hơn

Kết quả là mỗi biến quan sát sẽ “thuộc” rõ ràng về một nhân tố cụ thể, giúp việc đặt tên và diễn giải nhân tố trở nên trực quan.

Trong thực hành phân tích nhân tố EFA, varimax rotation thường được xem là lựa chọn mặc định, đặc biệt với người mới học phân tích dữ liệu.

3. Ví dụ trực quan về Varimax Rotation trong EFA

Giả sử bạn có 15 biến quan sát đo lường 3 khái niệm khác nhau. Nếu chưa áp dụng varimax rotation, mỗi biến có thể tải lên cả 3 nhân tố với mức độ tương đối giống nhau.

Sau khi áp dụng varimax rotation:

• Nhóm biến DT1–DT5 có factor loading rất cao ở nhân tố 1
• Nhóm biến LD1–LD4 tải mạnh ở nhân tố 2
• Nhóm biến TL1–TL4 tải mạnh ở nhân tố 3

Khi đó, từ 15 biến ban đầu, bạn chỉ cần làm việc với 3 nhân tố tiềm ẩn. Đây chính là giá trị cốt lõi mà varimax rotation mang lại trong phân tích nhân tố EFA.

4. Các nhóm phép quay nhân tố trong EFA

Trong phân tích nhân tố EFA, các phép quay được chia thành hai nhóm chính:

4.1. Phép quay vuông góc (Orthogonal Rotation)

• Varimax
• Equimax
• Quartimax

Trong nhóm này, varimax rotation là phổ biến nhất do dễ diễn giải và phù hợp với nhiều mục tiêu nghiên cứu.

4.2. Phép quay không vuông góc (Oblique Rotation)

• Promax
• Oblimin
• Orthoblique

Các phép quay này cho phép các nhân tố có tương quan với nhau, phù hợp với nhiều mô hình lý thuyết xã hội – hành vi.

5. Varimax vs Promax: Nên chọn phép quay nào?

So sánh varimax vs promax là câu hỏi rất thường gặp khi làm phân tích nhân tố EFA.

Varimax Rotation

• Phép quay vuông góc
• Giả định các nhân tố độc lập
• Dễ diễn giải
• Phù hợp khi phân tích hồi quy, tương quan

Promax Rotation

• Phép quay không vuông góc
• Cho phép các nhân tố tương quan
• Phù hợp khi có biến trung gian
• Thường dùng trước phân tích SEM

Nhiều nghiên cứu cho thấy sự khác biệt giữa varimax vs promax không quá lớn về mặt kết quả thống kê. Việc lựa chọn chủ yếu phụ thuộc vào mô hình lý thuyết và bước phân tích tiếp theo.

6. Varimax Rotation và phương pháp trích nhân tố

Varimax rotation thường được sử dụng cùng với:

• Principal Component Analysis (PCA): khi mục tiêu là giảm chiều dữ liệu
• Phân tích khám phá ban đầu, tập trung vào phương sai trích

Ngược lại, Promax thường kết hợp với Principal Axis Factoring để khám phá nhân tố tiềm ẩn đúng nghĩa.

7. Đọc Factor Loading sau Varimax Rotation

Sau khi áp dụng varimax rotation, bạn cần chú ý:

• Factor loading ≥ 0.5: biến đại diện tốt cho nhân tố
• Không nên có tải chéo cao ở nhiều nhân tố
• Biến vi phạm cấu trúc đơn giản nên bị loại

Đây là bước then chốt để đảm bảo chất lượng của phân tích nhân tố EFA.

8. Kết luận

Varimax rotation là công cụ nền tảng trong phân tích nhân tố EFA, giúp đơn giản hóa cấu trúc nhân tố, tăng khả năng diễn giải và hỗ trợ các phân tích tiếp theo như hồi quy hay tương quan.

Hiểu đúng bản chất của varimax rotation, nắm rõ sự khác biệt giữa varimax vs promax, và đọc chính xác factor loading sẽ giúp bạn làm chủ hoàn toàn kỹ thuật EFA trong nghiên cứu và thực hành xử lý số liệu.

Nếu bạn cần hỗ trợ học và thực hành phân tích nhân tố EFA, hãy tham khảo các tài liệu chuyên sâu tại xulysolieu.info – Xử lý số liệu hoặc liên hệ 0878968468 để được tư vấn trực tiếp.