Trong quá trình vẽ CFA và SEM bằng AMOS, ký hiệu mũi tên 2 chiều xuất hiện với tần suất rất cao, đặc biệt khi mô hình có nhiều biến tiềm ẩn và nhiều biến quan sát. Tuy nhiên, không ít người sử dụng AMOS theo kiểu “vẽ cho chạy được mô hình” mà chưa hiểu rõ bản chất thống kê đằng sau ký hiệu mũi tên 2 chiều. Điều này dễ dẫn tới việc mô hình thiếu xác định, kết quả ước lượng không ổn định hoặc diễn giải sai.
Bài viết này sẽ giải thích bản chất của ký hiệu mũi tên 2 chiều trong AMOS, khi nào cần sử dụng, vì sao phải vẽ và những lưu ý quan trọng trong mô hình cấu trúc tuyến tính.
1. Ký hiệu mũi tên 2 chiều trong AMOS là gì?
Trong AMOS, ký hiệu mũi tên 2 chiều (↔) có tên chính thức là Draw Covariances (Double Headed Arrows). Đây là ký hiệu thống kê dùng để khai báo covariance – tức hiệp phương sai hay mối tương quan giữa hai biến.
Khác với mũi tên một chiều (→) dùng để biểu diễn quan hệ nhân quả, ký hiệu mũi tên 2 chiều chỉ phản ánh mối tương quan chứ không mang ý nghĩa tác động nguyên nhân – kết quả.
Trong AMOS, ký hiệu mũi tên 2 chiều thường được sử dụng trong hai trường hợp chính:
- Nối các biến độc lập với nhau
- Nối các cặp sai số có hiệp phương sai cao
2. Ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa các biến độc lập
Trong mô hình cấu trúc tuyến tính, tính xác định (model identification) là điều kiện bắt buộc để mô hình có thể ước lượng được. Một mô hình chỉ được xem là xác định khi các tham số cần ước lượng có nghiệm duy nhất.
Theo Barbara M. Byrne (2009), mỗi mối tương quan giữa các biến độc lập trong mô hình đều được xem là một tham số. Vì vậy, khi vẽ sơ đồ SEM hoặc CFA, việc sử dụng ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa các biến độc lập là cách khai báo tham số tương quan cho phần mềm AMOS.
Nếu không vẽ ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa các biến độc lập, AMOS sẽ hiểu rằng các biến này hoàn toàn không tương quan với nhau – một giả định rất mạnh và thường không phản ánh đúng thực tế.
2.1. Trong CFA
Với CFA, mục tiêu là kiểm định cấu trúc thang đo, không xem xét quan hệ nhân quả. Do đó, tất cả các biến tiềm ẩn đều được xem là độc lập về mặt vai trò, nhưng vẫn có thể có mối tương quan. Vì vậy, ký hiệu mũi tên 2 chiều cần được vẽ giữa các biến tiềm ẩn.
2.2. Trong SEM
Trong SEM, bên cạnh các mũi tên một chiều thể hiện quan hệ nhân quả, ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa các biến độc lập vẫn giữ vai trò rất quan trọng. Nó giúp mô hình phản ánh đầy đủ cả tác động trực tiếp và mối tương quan đồng thời giữa các biến.
Nếu bỏ qua ký hiệu mũi tên 2 chiều trong sơ đồ SEM, mô hình có thể vẫn chạy được nhưng kết quả ước lượng dễ bị sai lệch hoặc không ổn định.
3. AMOS cảnh báo khi thiếu ký hiệu mũi tên 2 chiều
Trong nhiều trường hợp, khi người dùng quên vẽ ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa hai biến độc lập, AMOS sẽ hiển thị thông báo hỏi có tiếp tục phân tích hay không. Điều này cho thấy phần mềm nhận diện được mô hình đang thiếu tham số covariance.
Dù AMOS cho phép tiếp tục phân tích, nhưng kết quả thu được có thể không phải nghiệm duy nhất. Đây là lý do vì sao trong thực hành SEM, việc sử dụng đầy đủ ký hiệu mũi tên 2 chiều là khuyến nghị bắt buộc.
4. Ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa các sai số
Ngoài các biến tiềm ẩn, ký hiệu mũi tên 2 chiều còn được sử dụng để nối các cặp sai số (error terms). Việc này thường dựa trên chỉ số MI (Modification Indices) do AMOS cung cấp.
MI cao cho thấy rằng nếu cho phép hai sai số có covariance, độ phù hợp của mô hình sẽ được cải thiện đáng kể. Khi đó, việc vẽ ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa hai sai số là một cách hiệu chỉnh mô hình.
4.1. Khi nào nên nối sai số?
- Các sai số thuộc các biến quan sát cùng một thang đo
- Nội dung câu hỏi có sự trùng lặp hoặc tương đồng
- Chỉ số MI lớn (thường > 30)
Việc sử dụng ký hiệu mũi tên 2 chiều giữa sai số cần có cơ sở lý thuyết, không nên lạm dụng chỉ để làm đẹp chỉ số mô hình.
5. Ý nghĩa thống kê của ký hiệu mũi tên 2 chiều
Về bản chất, ký hiệu mũi tên 2 chiều là cách khai báo covariance – tức là phần phương sai chung giữa hai biến chưa được giải thích bởi mô hình. Đây là một ký hiệu thống kê quan trọng giúp mô hình phản ánh sát hơn cấu trúc dữ liệu thực tế.
Không có ký hiệu mũi tên 2 chiều, AMOS sẽ giả định covariance bằng 0, một giả định rất hiếm khi đúng trong nghiên cứu xã hội.
6. Những lưu ý quan trọng khi sử dụng ký hiệu mũi tên 2 chiều
- Luôn vẽ giữa các biến độc lập trong CFA và SEM
- Chỉ nối sai số khi có cơ sở lý thuyết
- Không nối sai số giữa các thang đo khác nhau
- Không lạm dụng để chạy theo chỉ số fit
Việc hiểu đúng và dùng đúng ký hiệu mũi tên 2 chiều sẽ giúp mô hình của bạn có ý nghĩa thống kê và học thuật hơn.
7. Kết luận
Ký hiệu mũi tên 2 chiều trong AMOS không chỉ là thao tác kỹ thuật mà là một khai báo thống kê quan trọng trong sơ đồ SEM và mô hình cấu trúc tuyến tính. Nó phản ánh mối tương quan giữa các biến và giúp mô hình được xác định đúng.
Nếu bạn gặp các vấn đề liên quan đến CFA, SEM, MI cao, mô hình không hội tụ hoặc cần Xử lý số liệu chuyên sâu, bạn có thể tham khảo tại:
xulysolieu.info
Hotline/Zalo: 0878968468
